Chcąc pokazać dramatyzm wydarzenia chrześcijańska sztuka Zachodu przedstawia scenę Ukrzyżowania Chrystusa bardzo naturalistycznie: otwarte usta, wywrócone oczy, wygięte kolana, Palce wykrzywione w skurczu, napięte ramiona etc. Chrześcijański Wschód tę samą scenę ukazuje w stonowany, a nawet skąpy sposób – bez okazywania i wzbudzania nadmiernych uczuć. Surowy i prosty język kolorów przekazuje ból i cierpienie widziane już w klimacie Zmartwychwstania. Uwielbione Ciało Jezusa spoczywa na ramionach krzyża spokojnie i dostojnie, bo Chrystus jest Panem życia i śmierci. Krzyż to tajemnica zwycięstwa poprzez porażkę, uzyskania chwały przez poniżenie, życia przez śmierć, bycia błogosławionym przez ukrzyżowanie. Żałoba nie dominuje w ikonie. Na pierwszy plan wysuwa się zwycięstwo i chwała Boża, gdyż smutek został przemieniony przez moc paschalną.
Kompozycja
Figurą stanowiącą podstawę ikony jest trójkąt, jako nawiązanie do Trójcy Świętej. Ciało Chrystusa celowo zostało wpisane w trójkątną geometrię dając do zrozumienia, że to właśnie poprzez tajemnicę Krzyża człowiek może uczestniczyć w życiu Trójjedynego Boga.
Na ikonie spotykamy trzy grupy postaci oraz tło, a cała scena Ukrzyżowania jest jakby podzielona jest na górną i dolną. Chrystus, przepasany na biodrach płótnem jest ukazany w towarzystwie Maryi, Jana apostoła, Marii Magdaleny i setnika. Czasami wyobrażenie ikonograficzne rozbudowane jest o postacie ukrzyżowanych łotrów: dobry łotr z brodą i aureolą i zły odwrócony tyłem do widza, jako młodzieniec bez brody – w symbolice jej nieobecność świadczy o braku mądrości.
Śmierć Chrystusa nie jest porażką, lecz zwycięstwem nad śmiercią. Dlatego Pan na ikonie nie jest pozbawiony życia – umiera, ale nadal żyje. Brunatna, nawiązująca do koloru ziemi, barwa ciała przesuwa je w głąb i uwydatnia jeszcze bardziej ciemny krzyż – narzędzie męki. Ten masywny krzyż opiera się twardo na ziemi, podczas gdy zawieszone na nim ciało charakteryzuje geometryczna lekkość. Zmarły jest przedstawiony jako ktoś wyjątkowo spokojny, bez realizmu wycieńczenia i dodatkowych narzędzi cierpienia – cierniowej korony. Nagie ciało jest pokazane tak subtelnie, by uniknąć zbytniego działania na ludzką zmysłowość. Wszystko jest dyskretnie wyważone: mięśnie, kości, stawy – realizm bez upiększania, a jednocześnie dostojność przemienionego ciała. Gest otwartych dłoni podkreśla brak oporu i całkowitą gotowość wydania samego siebie Ojcu i ludzkości. W ten sposób ikona wyraża fakt, że Jezus nie jest zmiażdżony cierpieniem i opuszczony, ale przeciwnie – jest pełen zwycięstwa i chwały. Zamknięte oczy, lekko pochylone ciało z głową opuszczoną na prawe ramię w stronę Maryi – Matki potwierdzają rzeczywistą śmierć.
Krzyż Chrystusa, oprócz pionowej belki, stanowią trzy poziome poprzeczki. W ten sposób poprzez wertykalną oś komunikują się ze sobą trzy poszczególne poziomy: górny (niebo), środkowy (ziemia), dolny (otchłań). Chrystus i Jego krzyż to most łączący ziemię z niebem. Najbardziej interesująca nas poprzeczka umiejscowiona pod stopami Zbawiciela i przedstawia wagę przeznaczenia, dwa przeciwstawne królestwa, które krzyż wiąże, uwalniając nas z więzów. Istotny jest również fakt, że Chrystus w wyobrażeniach wschodnich przybity jest czterema gwoździami.
Krzyż stoi na wzgórzu, ponad ciemną jaskinią, gdzie spoczywają kości i czaszka. To szczątki Adama – pierwszego człowieka. Umieszczenie krzyża na ciemnej grocie symbolizuje zwycięstwo Chrystusa nad mrokiem grzechu, śmierci i piekła. Ponadto fakt, że krzyż stoi na szczycie groty może być nawiązaniem do przekazu apokryficznego, który mówi, ze Chrystus został ukrzyżowany na grobie Adama oraz, że krzyż był wykonany z drzewa, które wyrosło na grobie praojca ludzkości (Set włożył Adamowi do ust otrzymane od Pana ziarna trzech różnych drzew – cedru, cyprysu i oliwki – które złączyły się i wyrosło z nich drzewo, by później niego wykonać krzyż). Na ikonie widać też, jak Krew Chrystusa – Nowego Adama spływa na czaszkę pierwszego Adama – przedstawiciela ludzkości i w ten sposób on – ojciec ludzkości odzyskuje życie.
Stojąca po prawej stronie Chrystusa Maryja odziana jest ciemną szatą. Całe Jej ciało, a szczególnie twarz wyraża przeogromny żal, smutek i ból. Matka wpatruje się w Syna, wsłuchuje się w słowa Jezusa i zachowuje, nauczona życiem, to wszystko w swoim sercu. Jest wyprostowana i zazwyczaj w towarzystwie jednej lub kilku niewiast. Fakt obecności kobiet jest jakby nawiązaniem do sceny po zmartwychwstaniu: wierność tak pod krzyżem, jak i u grobu. Prawa dłoń Maryi wskazuje na krzyż, a lewa, podtrzymując prawą podkreśla ten trudny gest. Maryja trwa w niewyrażalnej boleści jakkolwiek bez potoku łez. Jej twarz łączy przeogromny smutek i ból oraz niewzruszoną wiarę. Zdawać się może, że Matka Chrystusa zwraca się ku Janowi, który jest przerażony. Chce go uspokoić, nie może się jednak ruszyć, jest jakby unieruchomiona w boleści. Mimo tego nie buntuje się, ale całym sercem lgnie do miłości Dobrego Pasterza oddającego życie za swoje owce.
Po lewej stronie krzyża Chrystusa stoi Jan – umiłowany uczeń. Pogrążony w bólu z pokorą przyjmuje słowa Mistrza, które zrozumie nieco później. Z wielkim szacunkiem uczeń pochyla głowę, a jego dłonie osłonięte szatami wskazują na gest głębokiego uznania dla wielkości i świętości wydarzenia. Apostoł ubrany jest w jaśniejsze barwy i stoi trochę dalej od krzyża. Zwraca się ku Chrystusowie pełen bólu i lęku. Lewe ramię trzyma wyciągnięte ku krzyżowi, podczas gdy prawą dłonią, która spoczywa na twarzy, niejako chce zasłonić oczy przed widokiem śmierci Mistrza. W ten sposób wyraża udrękę i swego rodzaju religijne przerażenie. Jan patrzy przed siebie, jego spojrzenie zdaje się być zagubione w nieskończoności: zamyślony rozważa tajemnicę Męki.
Święta niewiasta i setnik pozostają w tyle za Matką i Janem. Kobieta ma twarz spiętą bólem, lewą ręką dotyka policzka, na znak opłakiwania. Mężczyzna z brodą, w białym turbanie lub chuście – patrzy na Ukrzyżowanego i uznaje Jego Boskość: „Istotnie, człowiek ten był sprawiedliwy” (Łk 23,47), wznosząc zaś prawą dłoń do czoła, chce wykonać znak krzyża. Poprzez pochylenie obydwie postacie przekazują gest błogosławieństwa jednocześnie wyznaczając wertykalnie drogę zstąpienia i wstąpienia Chrystusa, czyli przejście do królestwa śmierci i powrót do życia.
Czasami w górnych rogach ikony obecni są lecący aniołowie. Podkreślają oni związek Chrystusa z Bogiem. Mają one po sześć lub więcej skrzydeł. Swoim obliczem wyrażają zadziwienie tym, co Bóg czyni dla człowieka, a dla aniołów nie uczynił. W zależności od czasu ich powstania znajdziemy na ikonach Ukrzyżowania wiele elementów symbolicznych pochodzących głównie z apokryfów. Słońce i księżyc symbolizują zaćmienie słońca, o którym wspominają ewangeliści, lecz mogą także oznaczać, odpowiednio, Stary i Nowy Testament.
Scena Ukrzyżowania wpisana jest w panoramę murów Jerozolimy. W tle ludzkiej (dolnej) sfery reprezentowanej przez osoby widoczne są mury Jerozolimy. Chrystus jest odrzucony przez swoich, a Jego śmierć odbywa się poza miastem. Górna połowa ciała Chrystusa znajduje się ponad murami przywodząc na myśl słowa: „A Ja, gdy zostanę nad ziemię wywyższony, przyciągnę wszystkich do siebie”.
Kolorystyka
W ikonie kolor jest czymś więcej niż tylko elementem dekoracyjnym. Ma swój własny język i niesie zawsze przesłanie duchowe. Poniższy opis kolorystyki Ukrzyżowania cytowany jest za opracowaniem autorstwa Włodzimierza Łosski.
Paleta ciepłych barw, od bladej ochry (ciało Chrystusa, twarze i dłonie patrzących) po czerwono-brązowy kolor krzyża i ciemną purpurę płaszcza Bogarodzicy, przechodząc przez ciemną ochrę Golgoty, cynober (płaszcz świętej niewiasty) i lekką purpurę (płaszcz św. Jana), bardzo trafnie kontrastuje z zimnym tłem (zielonkawy kolor ścian). Długie tuniki obu kobiet i św. Jana są ciemnozielone. Niebo w kolorze przyćmionej żółci jest tej samej barwy co obramowanie ikony.
Złoto zajmuje pierwsze miejsce wśród kolorów. Ze wszystkich kolorów jedynie złoty, kolor słońca, oznacza centrum Bożego życia. Tylko Bóg – jaśniejący „bardziej niż słońce” – jest źródłem królewskiego koloru. Symbolizuje także wiarę, jest także symbolem zbawienia i przemienienia człowieka porównywanego ze złotem, wypalonym i oczyszczonym w ogniu (Za 13,9).
Bliskim złota jest kolor biały, wyraża transcendencję i światło. Symbolizuje zawsze czystość, nieskalaność i świętość. To także kolor łaski i Teofanii. Biel jest także kolorem wieczności. Białą szatą osłonięty jest Chrystus. „Bóg jest światłością, a nie ma w Nim żadnej ciemności”.
Kolor czarny symbolizuje piekło i śmierć. W ikonografii używany jest bardzo rzadko. Jednakże otchłań, w której widzimy czaszkę Adama jest na zawsze zwyciężona przez śmierć Chrystusa. Jezus Chrystus, drugi Adam, zmartwychwstał otwierając wszystkim wyjście z „ciemności do przedziwnego swego światła”.
Szaty Maryi – błękit i czerwień –w połączeniu tych dwóch kolorów widzimy tajemnicę połączenia macierzyństwa i dziewictwa. Czerwień szaty u św. Jana symbolizuje wspólnotę z ofiarą Chrystusa i miłość. Światło i kolor określają nastrój całej ikony – jest ona spokojna i radosna. Śmierć Chrystusa przedstawiona jest bez udręki. Jego śmierć jest jednocześnie Jego zwycięstwem. Podstawowa treść to światło i miłość: światło – które przychodzi na świat i miłość – sam Pan, który z krzyża przygarnął całą ludzkość: „Zobaczyłem ludzkie oblicze Boga, i dusza moja została zbawiona” (św. Jan z Damaszku).
Inskrypcje
Jak każda ikona tak i „Ukrzyżowanie” posiada serię podpisów i liter. Poniższy opis wykorzystanych liter i inskrypcji cytowany jest za opracowaniem autorstwa Justyny Nowickiej.
Na ikonach można znaleźć bardzo różne inskrypcje. Może to być MLRB (Mesto Lobnoe Raj Byst), co oznacza „Miejsce czaszki stanie się Rajem”. Obok głowy Chrystusa są litery IC XC mówią o tym, ze to Jezus Chrystus. W aureoli natomiast OΩN co oznacza Ten, który jest. Na Matkę Bożą wskazują symbole MPΘY. Także Jan, Longinus i Maria Magdalena mają swoje oznaczenia. Dwie górne litery wokół groty wskazują Górę Golgotę, natomiast dolne są czaszkę Adama. Na niektórych ikonach znajdujemy wskazanie na królewsko-boski charakter ikony ukrzyżowania. Jest to napis umieszczony nad krzyżem INRI Jesus Nazarenus Rex Iuedeorum, czyli Jezus z Nazaretu, Król Żydowski. Czasami bywa też napis „Król Chwały” albo „Syn Boży”. Natomiast litery pod ramionami Chrystusa oznaczają słowa: „Twój krzyż uwielbiamy, Panie i wysławiamy Twoje święte zmartwychwstanie.” Oczywiście inskrypcje te mogą występować pojedynczo, w różnych kombinacjach, czy też mogą być jeszcze inne, dodatkowe na poszczególnych ikonach ukrzyżowania.
Krzyż to nie smutny koniec misji Jezusa. Ikona Ukrzyżowania jest oknem nadziei. Człowiek stając przed przerastającą go tajemnicą miłości Boga do człowieka milczy, patrzy i podziwia; mało tego – dotyka i uczestniczy w niej. W ten sposób przez Jezusa spotyka się ze swoim Ojcem.
Bibliografia użyta w opracowaniu:
- VV., Le ricchezze dell’Oriente cristiano, Milano 2004
- VV., L’icona. Canone, colore e tecnica, Siracusa 2004
- VV., Icone e Santi d’Oriente, Milano 2004
- Adamska A., Teologia piękna na przykładzie ikon Andreja Rublowa, Kraków 2003
- Ange D., Dalla Trinità all’Eucaristia, Milano 1999
- Arledler G., Abitare la bellezza che salva, Milano 2002
- Babolin S., Icona e conoscenza, Roma 1990
- Bastiaansen L., Ikony Wielkiego Tygodnia, Kraków 2003
- Bielawski M., Blask ikon, Kraków 2005
- Bielawski M., Oblicza ikony, Kraków 2006
- Bongiorno A., Lo splendore delle icone, Milano 2005
- Bułgakow S., Ikona i kult ikony, Bydgoszcz 2002
- Bunge G., Inny Paraklet, Tyniec 2005
- Cazzago A., L’icona della Trinità di Rublev, Adro 2002
- Drobot G., La lettura della icone, Bologna 2000
- Evdokimov P.-N., Teologia della bellezza, Milano 1990
- Elwich B., Duchowość i filozofia, Kraków 2006
- Gharib G., Icone di Santi, Roma 1990
- Gharib G., Le icone di Cristo, Roma 1993
- Gharib G., Le icone di Natale, Roma 1995
- Janocha M., Ikona Zwiastowania, Poznań 2002
- Jazykowa I., Świat ikony, Warszawa 2003
- Klauza K., Ikona Narodzenia Pańskiego, Warszawa 2000
- Klauza K., Ikona Chrztu Pańskiego, Warszawa 2000
- Klauza K., Ikona Ukrzyżowania, Warszawa 2001
- Klauza K., Ikona Zesłania Ducha Świętego, Warszawa 2001
- Klauza K., Ikona zstąpienia do Piekieł, Warszawa 2001
- Klauza K., Ikona Zwiastowania, Warszawa 2001
- Klauza K., Ikona Wniebowstąpienia, Warszawa 2001
- Leonard A.-M., Trinità Eterna, Milano 1999
- Passarelli G., Iconostasi, Milano 2003
- Peiretti A., Pregare con le icone, Milano 1997
- Pek K., Ikona liturgiczna, Warszawa 1999
- Schmidt H. i M., Il linguaggio della immagini, Roma 1988
- Senndler E., L’icona immagine dell’invisibile, Milano 1985
- Sesino L., Sapersi amati, Torino 2006
- Špidlik T., Manuale di spiritualità, Piemme 2005
- Vaccarella A., Le icone del Natale, Milano 2004
o. Mariusz Wójtowicz OCD
