Jedność pośród różnorodności
Uroczystość Zesłania Ducha Świętego (Zielone Świątki) w Kościele Zachodnim jest zwieńczeniem pięćdziesięciodniowego okresu po Zmartwychwstaniu Chrystusa. To doroczne święto nawiązuje do zstąpienia Ducha Świętego na zgromadzonych w wieczerniku Apostołów. Ma ono również konkretne odniesienie do Pięćdziesiątnicy, czyli żydowskiego święta rozpoczynającego żniwa. Wschód chrześcijański traktuje tę uroczystość, jako jedno z dwunastu wielkich świąt i tytułowane bywa również Dniem Trójcy. Takie nazewnictwo wynika z faktu, że Kościół Prawosławny nie przewiduje osobnego święta Trójcy Przenajświętszej i celebruje tę Tajemnicę właśnie w pierwszy dzień Pięćdziesiątnicy. Poniedziałek po Zesłaniu zarezerwowany jest natomiast wyłącznie dla Ducha Świętego i nazywany jest Dniem Ducha. Tym sposobem dwie całkowicie różne pod względem znaczenia uroczystości, a zarazem ikony odnoszą się do Pięćdziesiątnicy.
Na ikonie Zesłania Duch Świętego możemy wyróżnić trzy sfery, którym kolejno się przyjrzymy.
- Niewidzialna Trójca
Niewidoczna na pierwszy rzut oka, a jednak na ikonie Zesłania Ducha Świętego jest obecna cała Trójca. I tak na głowy Apostołów w postaci promieni światła zstępuje z góry Duch Święty. Dalej grono Apostołów zawiera pośrodku puste miejsce – tron oczekujący powtórnego przyjścia Chrystusa. Zbawiciel chociaż jest niewidzialny, zawsze jest poprzez następców Apostołów widoczny. W końcu otwarty krąg u góry wskazuje na Ojca będącego w sferze nieba. Tak w niewidzialny, czyli jak najbardziej związany z Tajemnicą, sposób Trójjedyny Bóg obecny jest na ikonie.
- Apostołowie – jedność pośród różnorodności
Biblijną podstawą ikony Zesłania Ducha Świętego jest opis z “Dziejów Apostolskich” (Dz 2, 1-4). Ikonograficzne przedstawienie wydarzenia oczywiście odchodzi od naturalistycznych rozwiązań i skupia się poprzez geometrię, kolorystykę i symbolikę na głębokim doświadczeniu duchowym Tajemnicy.
Apostołowie siedzą na ławie w kształcie podkowy – to wspólny liturgiczny tron dla celebransów, który można jeszcze znaleźć w absydach dawnych kościołów. Umieszczeni w dwóch naprzeciwległych grupach uczniowie Chrystusa znajdują się na tym samym planie i przedstawieni są w jednakowej skali bez zachowania prawideł perspektywy. Takie rozwiązanie wyraża równość Dwunastu wobec Boga i ludzi oraz jedność pomiędzy nimi. Jednakże jedność i równość nie oznacza jednakowości. Wręcz przeciwnie jedność zakłada różnorodność. I tak każdy z Apostołów siedzi w innej pozycji, ma inny układ dłoni, niepowtarzalny wygląd twarzy i w końcu każdy posiada zróżnicowaną kolorystykę szat. Dzieje się tak dlatego, gdyż każdy z nich ma specyficzną misję w Kościele. Sama zaś kolorystyka szat nawiązuje głównie do dwóch barw bezpośrednio związanych z tajemnicą Pięćdziesiątnicy: zieleń (kolor życia i symbol Ducha Świętego) i czerwień (kolor płomiennej jak ogień miłość).
Jeżeli dokładnie przyjrzymy się siedzącym uczniom Chrystusa, to z łatwością zauważymy, że pięciu z nich trzyma w dłoniach księgę, natomiast siedmiu pozostałych rulon. To bardzo istotny szczegół, gdyż rulon w tym wypadku oznacza misję przepowiadania – głoszenia, a księga nawiązuje do tego, co się przepowiada. Ta symbolika sugeruje, że na ikonie niektórzy apostołowie zostali „usunięci” i zastąpieni przez postacie bardziej charakterystyczne spoza grona Dwunastu. I tak po lewej stronie po pustym miejscu widać Piotra z charakterystyczną brodą. Obok niego siedzą Mateusz i Marek, ze swymi księgami Ewangelii. Po prawej stronie za pustym miejscem widać Pawła, następnie Jana (bez brody) i Łukasza – cała trójka trzyma w rękach księgi.
Patrząc obiektywnie grono Apostołów zostaje ukazane niezgodnie z prawdą historyczną, gdyż autor ikony zastępuje trzech uczniów, którzy faktycznie byli w Wieczerniku, Pawłem oraz ewangelistami: Markiem i Łukaszem. Duchowa intuicja artysty chociaż niezgoda z historią ma na celu pokazanie, że w dzień Pięćdziesiątnicy rodzi się Kościół, który swoje nauczanie opiera na przesłaniu Ewangelistów i św. Pawła.
Na środku ikony pomiędzy apostołem Piotrem i Pawłem pozostaje pusta przestrzeń. To pusty tron oczekujący powtórnego przyjścia Chrystusa – symbol ciągłego oczekiwania. Na ikonie Chrystus pozostaje niewidzialny, lecz to On jest zawsze obecną Głową.
Warto jeszcze wspomnieć o prostym, ale jakże wymownym symbolu ikonograficznym jakim są wyeksponowane stopy Apostołów. To nawiązanie do księga Nahuma (2,1): „Oto na górach stopy zwiastuna ogłaszającego pokój…”. Uczniowie napełnieni Duchem bez lęku głoszą Ewangelię pokoju.
- Starzec w oczekiwaniu na Ewangelię
W dolnej części ikony znajduje się nisza. Zazwyczaj ma ona kształt arki z ciemnym tłem, niekiedy przypomina drzwi do Wieczernika. Pośród ciemności groty wyłania się tajemnicza, odziana królewskim strojem, postać. To Król-Starzec, który uosabia cały Kosmos uwięziony w ciemnościach wskutek grzechu pierworodnego. By podkreślić to uwięzienie niektóre ikony sytuują Starca za kratą. Zagadkowy Król trzyma na rękach białą chustę z dwunastoma rulonami papirusu. Zwoje te nabierają szczególnej rangi świętości i nie należy ich dotykać gołymi rękoma. Cała ta scena ze Starcem to symbol wyczekiwania przez Kosmos pełnego nadziei nauczania Apostołów, dzięki któremu stary świat będzie mógł opuścić symbolizujące piekielną czeluść mroki groty, w której został uwięziony przez szatana. W tajemnym starcu można dostrzec również króla Dawida, który reprezentuje jednocześnie wszystkich proroków i patriarchów Starego Testamentu. Pragnęli oni zobaczyć i nie zobaczyli tego, co stało się udziałem Kościoła w dzień Pięćdziesiątnicy.
Tło: otwarte Niebo i otwarta Ziemia
Sala otwiera się ku górze, ku miejscu, skąd pochodzą ogniste języki, mające swoje źródło w niebiańskim półkolu, z które wypływają liczne promienie, a między nimi widać promień potrójny. Od promieni rozświetlone jest niebo.
Tło ikony tworzą dwa domy o charakterze wież połączone ścianą w formie parawanu, wyobrażające „salę na górze”, w której zgromadzeni byli oczekujący na modlitwie Obietnicy Ojca. O tym, że zesłanie Ducha Świętego ma miejsce w Wieczerniku świadczy również czerwona, zarzucona na wieże tkanina zwana welum. Mówi nam ona o tym, iż wyobrażona na ikonach scena rozgrywa się we wnętrzu budowli.
Cała kompozycja skierowana jest ku niebu skąd wydobywają się ogniste języki. Wszystko mówi językiem otwartości: niebo, nisza, apostołowie. Tak rodzi się Kościół.
A co z osobą Maryi?
W kanonicznych ikonach miejsce centralne, pomiędzy Apostołami pozostaje puste. Na starożytnych, bizantyjskich ikonach Zesłania Świętego Ducha na Apostołów, poza nielicznymi wyjątkami, nie ma Bogarodzicy. Jej nieobecność na ikonach Pięćdziesiątnicy może sugerować, że pełnia Ducha, który zstąpił na Nią przy Zwiastowaniu, już do Niej należała. W późniejszych ikonach, pod wpływem sztuki zachodniej przedstawiana jest tam postać Bogurodzicy.
***
Ikona Zesłania Duch Świętego zachęca do otwartości, oczekiwania i pokazuje, że różnorodność nie przeciwstawia się jedności i równości.
Bibliografia użyta w opracowaniu:
- VV., Le ricchezze dell’Oriente cristiano, Milano 2004
- VV., L’icona. Canone, colore e tecnica, Siracusa 2004
- VV., Icone e Santi d’Oriente, Milano 2004
- Adamska A., Teologia piękna na przykładzie ikon Andreja Rublowa, Kraków 2003
- Ange D., Dalla Trinità all’Eucaristia, Milano 1999
- Arledler G., Abitare la bellezza che salva, Milano 2002
- Babolin S., Icona e conoscenza, Roma 1990
- Bastiaansen L., Ikony Wielkiego Tygodnia, Kraków 2003
- Bielawski M., Blask ikon, Kraków 2005
- Bielawski M., Oblicza ikony, Kraków 2006
- Bongiorno A., Lo splendore delle icone, Milano 2005
- Bułgakow S., Ikona i kult ikony, Bydgoszcz 2002
- Bunge G., Inny Paraklet, Tyniec 2005
- Cazzago A., L’icona della Trinità di Rublev, Adro 2002
- Drobot G., La lettura della icone, Bologna 2000
- Evdokimov P.-N., Teologia della bellezza, Milano 1990
- Elwich B., Duchowość i filozofia, Kraków 2006
- Gharib G., Icone di Santi, Roma 1990
- Gharib G., Le icone di Cristo, Roma 1993
- Gharib G., Le icone di Natale, Roma 1995
- Janocha M., Ikona Zwiastowania, Poznań 2002
- Jazykowa I., Świat ikony, Warszawa 2003
- Klauza K., Ikona Narodzenia Pańskiego, Warszawa 2000
- Klauza K., Ikona Chrztu Pańskiego, Warszawa 2000
- Klauza K., Ikona Ukrzyżowania, Warszawa 2001
- Klauza K., Ikona Zesłania Ducha Świętego, Warszawa 2001
- Klauza K., Ikona zstąpienia do Piekieł, Warszawa 2001
- Klauza K., Ikona Zwiastowania, Warszawa 2001
- Klauza K., Ikona Wniebowstąpienia, Warszawa 2001
- Leonard A.-M., Trinità Eterna, Milano 1999
- Passarelli G., Iconostasi, Milano 2003
- Peiretti A., Pregare con le icone, Milano 1997
- Pek K., Ikona liturgiczna, Warszawa 1999
- Schmidt H. i M., Il linguaggio della immagini, Roma 1988
- Senndler E., L’icona immagine dell’invisibile, Milano 1985
- Sesino L., Sapersi amati, Torino 2006
- Špidlik T., Manuale di spiritualità, Piemme 2005
- Vaccarella A., Le icone del Natale, Milano 2004
o. Mariusz Wójtowicz OCD
